HACI YUSUF EL BİDLİSİ ES SARUHANİ
Halife Hacı Yusuf Bidlisi es Saruhani,19.yüzyıl Bitlis Mutasavvıf ve müderrislerindendir. Yaklaşık olarak,1830 yılında Bitlis’ te doğmuştur. Şecereye göre, Kadiri Şeyhi Hacı İshak Efendi’nin mahdumudur. Onun Babası Haydar, onun babası Hacı İshak, onun babası Hacı Haydar, onun babası Hacı Ağa Ahmet onun babası Ali , onunda babası Saruhani SANİ’dir.
Halife Hacı Yusuf'un iki kardeşi vardır. Bir kardeşi Kadı Necmeddin Efendi’dir. Kadı Necmedin Efendinin oğlu, Molla İbrahim Efendi'de yörede tanınmış değerli bir alim idi.Dini ilimler alanında bir çok öğrenci yetiştirmişti. İshak ve Abdullah Saruhan isminde iki değerli evladı olmuştu. İshak Efendi’nin Yaşar ve Şerif SARUHAN ,Abdullah Efendinin de Maşallah ve Metin SARUHAN adında iki oğlu olmuştur. Kadı Necmedin Efendinin diğer oğlu Yakup Efendi’idi. Onun oğlu Adapazarı bölgesine gitmiş olan Veysi Saruhan idi.
Halife Hacı Yusuf'un diğer kardeşi Haydar Çavuş’tur. Haydar Çavuş’un oğlu Mazhar Efendiydi. Mazhar Efendinin hayattaki tek oğlu Cemal Saruhan’dır. Mehmet Emin (merhum), Cemil(merhum), Celal(merhum) Saruhan adlı oğulları vardı.
Halife Hacı Yusuf’un kökeni hakkında başlıca iki görüş bulunmaktadır. Buna göre,kökeni tarihte, Harzem Beyliğine ve Saruhanoğullarına dayanmaktadır. En Büyük Dedesi Saruhani Sani’nin oğlu Ali es Saruhani, Bitlis’te 1630 yılında Avih mahallesinde Kadiri Camisini yaptırmıştır. Bu caminin Beyaz mermer kitabesi, Saruhan ailesinin Bitlis’te mevcudiyetini bu tarihe kadar belirlemektedir.
Diğer bir görüşte Halife Hacı Yusuf’un Atalarının Orta Asya ya İslamı tebliğ için giden evladı resuldan, seyyidlerden olduğudur. Rivayete göre, Halife Hacı Yusuf, peygamber soyundan gelmekle birlikte, bölge insanlarının evladı resula olan aşırı iltifatlarından dolayı bunu gizlemiş ve herkesin sadece kendi ameliyle değerli olduğuna dikkat çekmek istemiştir. Yaşadığı sürece bütün övüncün kişinin kendi ameli olduğunu belirtmiştir.
Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani Bitlis medresesi müderrislerinden olan Babası Kadiri şeyhi Hacı İshakı Saruhani Hazretlerinin yanında 30 yaşında İslami ilimlerde bütün alanlarda ilmi icazet almıştır. Kendisi’de genç yaşta Bitlis medreselerinde müderrislik yapmıştır. Önce Kadiri Şeyhi olan babası Hacı İshak Hazretlerinin Yanında tasavvufi açıdan seyr u sülukta bulunmuştur. İlim ve tasavvufi birbirinden ayrılmaz bir bütünlük olarak kabul etmiştir. Babası Kadiri Şeyhi Hacı İshak Efendi’ni vefatı üzerine bir gün talebesi ile birlikte Bitlis’ten Muş’a giderken Muş yolu üzerinde bulunan Nurşin’de Şeyh Abdurrahman Et-Tağî hazretleriyle tanışmak ve hatta ilmi kabiliyetini denemek için ziyaretine gitmiştir. Riayetlere göre Abdurrahman Et-Tağî Hazretlerini bu ziyaret öncesi Rüyasında görmüştür.Hazretle, mülakatı sonucu manevi yönden cezp edilerek kendisine teslim olmuştur. Bu yolculuk sırasında yanında bulunan talebesi, Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani'ye bu intisabı yüzünden itiraz ederek, "Hocam, denemek için geldik. Kendisine boyun eğdiniz.” Diye sorunca cevaben Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani talebesine "teslim olmamak elimde olmadı "demiştir. Bu tarihten sonra Şeyh Abdurrahman Et-Tağî hazretlerinin yanında Nakşibendi tarikatı üzerine amel ederek yılında hilafete layık görülmüştür. Halife lakabı ismiyle birlikte anıla gelmiştir. Döneminde bölgeden Hacca gidenlerin sayısı çok ender olduğundan Halife Hacı Yusuf olarak anılmıştır. Ayrıca şehirli anlamına gelen Baceri lakabı da kaynaklarda vardır.
Halife Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani'ye ait el yazması ilimi ve tasavvufi eserleri diğer kütüphanesi ile birlikte daha sonraki yıllarda Bitlis’in Ruslar tarafından işgali sırasında yakılıp dağıtıldığı ve korunamadığı tanıklarca ifade edilmektedir.
Halife Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani'nin Halifesi, Diyarbakırlı Sufi Abdülcelil Mamo lakabıyla maruf kişidir. Ayrıca Şeyh Masum’un oğlu Bitlis milletvekili Merhum Muhyiddin Mutlu’nun naklettiğine göre Halife Hacı Yusuf ,Hacca gidişi sırasında Suriye’nin Kamışlı ilçesinde uzun bir süre kalmış orada tarikat vermiş, Nakşibendi hatmesinde isminin okunduğuna yakın zamanlarda şahit olunmuştur.
Halife Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani'ni vefat tarihi belli değildir. Vefatı öncesi nereye defnedileceği tartışma konusu olmuş, ekseriyetle,Norşin’e Şeyhi Abdurrahman Et-Tağî Hazretlerinin yanına götürülmesi üzerinde durmuştur. Bu esnada Halife Hacı Yusuf’un Halifesi Diyarbakırlı Sufi Abdülcelil şöyle demiştir.”Şeyhim(Halife Hacı Yusuf) vefatından kısa bir süre önce beni çağırarak şimdiki defin olduğu yeri göstererek, bana dedi ki "Sofi, burası iyi bir sandık olur” diye işaret etti.Tabi ki insanın mezarı amel sandığıdır. Halife Hacı Yusuf’un halifesi Abdülcelil aynı zamanda iyi bir inşaat ustasıydı. Kayalığı oyarak, Şeyhinin defnedilmesini sağlamış ve üzerine şimdiki kümbeti yapmıştır. Halife Hacı Yusuf’’un halifesi olan Abdülcelil, Norşin’de Şeyh Muhammed Diyaeddin (Hazret)’in evini, Hersan Mahallesi köprüsünü, Aşağı Kalealtı Camini ve Şeyhi olan Halife Hacı Yusuf’un evini yaptığı bilinmektedir.
Halife Hacı Yusuf Saruhani çok nurlu bir insan olduğu için Bitlis’te halk arasında şöyle veciz bir ifade yaygınlaşmıştır.
Evlerinin önü çift kaya
Halife Hacı Yusuf benzer Aya
İnsanlara Allah saygısını ve insan sevgisini veciz Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler ve öğütlerle anlatmış,erdem ve doğru yolun orta yol çizgisinde olduğunu her fırsatta söylemiştir. Sohbetlerinde bulunanlar artık ondan ayrılmaz olmuşlardı.Konuşmaları çok açık ve öz idi.Her sözünün bir ayet ve hadisi şerife taalluk ettiği kaydedilmektedir.Tasavvufi hayatın incelikleri içinde yoğrulan hayatı hiçbir zaman onun medreseden ayrılmasına sebep olmamıştır. Sırrı ilimlerden Şemsül Mearif ilmini çok iyi bildiği nakledilmektedir. Ailesine ve öğrencilerine misafirlere karşı içtenlikle hizmette bulunmalarını, insanlara karşı daima güler yüzlü olup kibirden uzak durmayı, yardımlaşmayı vasiyet etmiştir. Halife Hacı Yusuf Saruhani'nin ailesi onun izinden gitmeye çalışmış ve hep bu vasiye sadık kalmaya çalışmışlardır. Halife Hacı Yusuf Saruhani bir evlilik yapmıştır. Bitlis’in Ölekli ailesinden Hacı İbrahim Efendi’nin kızı Sultan Hanımla evlenmiştir. Molla Bahaddin ve Molla Muhammed Misafir isminde iki oğlu olmuştur.Babasının vasiyetini yerine getiren Molla Muhammed’e bölge halkı misafirperverliği yüzünden Misafir adını vermiştir. Halife Hacı Yusuf un oğlu Molla Bahattin ve Molla Muhammed Misafir dini ilimleri Nurşin de tahsil etmişlerdir. Molla Bahattin‘in oğlu Bitlis Müftüsü Merhum Abdülkerim Saruhan(1923-1986) ilmi icazeti Şeyh Maşuk Efendi’den almış, tasavvufi hilafeti ise, Nurşinde Meşhur ve Maruf Şeyh Molla Abdülbaki Efendi’den almıştır. 30 Yılı aşkın bir süre Bitlis Müftülüğünü yürütmüş bu arada çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. Oğulları merhum Abdülalim Saruhan, İlahiyatçıydı. Milli Eğitim Müdürlüğü yapmıştı(Vefatı 1986) Hitabeti ve vaazları çok ilgi görmüştü.
Diğer oğlu Merhum Abdülhalim Saruhandı. (vefatı,2002) Ortanca oğlu Abdürrahim Saruhan Mutki Müftüsü olarak tanınmış çok kıymetli bir ilim adamı olarak emekli olmuştur. Molla Bahattin'in diğer oğlu Hizan Müftüsü Merhum Hüsameddin Saruhan, Hizan medresesinde çok sayıda talebeler yetiştirmiştir. İslami ilimler ve mantık ve kavaid ilmlerinde bölgede çok tanınmıştır.
Halife Hacı Yusuf un küçük oğlu Molla Muhammed Misafir'in iki oğlundan büyüğü Merhum Molla Mahfuz Saruhan, Bitlis’in Taş Mahallesinde Halife Hacı Yusuf’un yaptırdığı Taş camisinde görev yapmıştır. Molla Muhammed Misafir’in küçük oğlu Müftü Mahmut Saruhan Nurşinde Bir süre, Şeyh Maşuk'un oğlu Şeyh Bedrettin’in ve Hizan Müftüsü Amcası oğlu Hüsameddin Saruhan’ın yanında uzun bir süre ilim tahsil etmiştir. Tatvan, Ahlat, Mamak, Ankara Yenimahalle, İstanbul Tuzla Müftüsü olarak görev yapmıştır
Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani, türbesi Bitlis’te Taş mahallesindedir. Yamuk dörtgen planındaki türbenin yine yamuk planlı ve küçük bir avlu gibi kuzeyine eklenmiş olan bir de haziresi vardır Taş caminin kuzeyinde yer alan yapının kitabesi yoktur. Ancak son 10 yıl içinde tarihi ve kültürel değerlerin kaybolmaması için yeni bir kitabe eklenmiştir. Kitabenin bulunmamasının en temel sebeplerinden biri Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani‘nin tasavvufi anlayışında alçak gönüllülüğü ön plana çıkaran ve tüm hizmetleri Allah rızası ve insanların yararı için yapma düşüncesi yer almaktadır. Bunun bir diğer örneği de yine Bitlis’te Taş mahallesinde bulunan Taş Camisidir. Bu camiyi de Hacı Yusuf el Bidlisi es Saruhani yaptırmış adını taş camisi bırakmıştır. Hiç bir zaman ön plana çıkmamıştır. Bitlis merkezinde Hükümet konağına çıkan yolun üzerinde, Taş Mahallesi’nde bulunan bu cami Kareye yakın dikdörtgen planlı caminin bulunduğu arazinin meyilli oluşundan ötürü batı cephesi diğer yanlardan daha yüksektir. Caminin ortasında bulunan tek sütun kemerlerle duvarlara bağlanmış içerisini dört bölüme ayırmıştır. Bölümlerin üzeri de küçük kubbelerle örtülmüştür. Güney kenarının ortasında bulunan mihrap dışarıya doğru çıkıntı meydana getirmektedir. Mihrabın solunda küçük bir pencere diğer tarafında da ahşap minber yer almaktadır. Bu caminin de üzeri toprak damla örtülmüştür.
Mahmud Saruhan
